Nico Wilterdink
Europa als ideaal. Een beschouwing over Europese en nationale identiteit

In 1987 verrichtte ik een klein onderzoek in een van de perifere instellingen van de Europese Gemeenschap, het Europees Universitair Instituut te Florence. Honderd leden van deze organisatie - merendeels postgraduates die daar enkele jaren aan een proefschrift werkten - beantwoordden vragen naar hun beleving van nationale verschillen en hun (eventuele) Europese bewustzijn. Een grote meerderheid van 85 procent van de ondervraagden zei zichzelf als ‘Europeaan’ te definiëren en bijna twee derde (65 procent) onderschreef de uitspraak: ‘Wij, Europeanen, hebben een gemeenschappelijke identiteit die ons onderscheidt van mensen van andere delen van de wereld.’ Gevraagd hoe men zichzelf zou benoemen als men moest kiezen tussen de identiteit van Europeaan en die van de eigen nationaliteit, gaven bijna evenveel respondenten het eerste als het tweede alternatief (respectievelijk 38 procent en 41 procent).

In de gevraagde omschrijving van de aard van deze ‘Europese identiteit’ vielen vooral de termen ‘cultuur’ en ‘geschiedenis’. Sommigen suggereerden daarbij dat Europa gekenmerkt wordt door méér cultuur (hoger ontwikkeld, gecompliceerd, verfijnd) en méér geschiedenis (een zeer lange bekende geschiedenis, zich manifesterend in oude gebouwen, oude steden, kunstwerken, boeken, gebruiken) dan andere delen van de wereld. Verder werden meermalen als identiteitsbepalende Europese kenmerken genoemd: de grote culturele verscheidenheid en het gedeelde respect daarvoor; de liberaal-democratische beginselen van de staatsinrichting; en de politieke lotsverbondenheid door de gemeenschappelijke positie tussen de supermachten.

Deze antwoorden zijn verrassend voor wie mocht denken dat zoiets als een Europees bewustzijn in het geheel niet bestaat en alleen in hoogdravende redevoeringen en geschriften figureert. Hier was een groep - een zeer specifieke groep, uiteraard - die de notie van ‘Europese identiteit’ hoogst serieus nam en op zichzelf betrok.

Aan deze bevindingen kunnen enkele vragen van meer algemene aard worden vastgeknoopt. Wat is de achtergrond van ideeën over een Europese identiteit en hoe zijn ze in geschriften uitgewerkt? In hoeverre leven deze ideeën behalve bij een specifieke groep als de bovengenoemde bij de Europese bevolking in het algemeen? Hoe sterk is, met andere woorden, een Europees bewustzijn ontwikkeld - en hoe verhoudt het zich tot nationaal bewustzijn? En, ten slotte, hoe groot zijn de kansen op verbreiding van een Europabesef in de toekomst?

Euro-nationalisme en Europese identiteit

Europese eenwording is niet alleen een economische en politieke, maar ook een culturele en geestelijke ontwikkeling: daarover zijn propagandisten van de eenwording het eens. In een Europa dat waarlijk één is, moeten de burgers van verschillende Europese landen zich over de grenzen van hun eigen land heen met elkaar verbonden voelen, zich met elkaar identificeren in het besef deel uit te maken van een zelfde collectiviteit.

Deze gedachte is sinds de negentiende eeuw in diverse pleidooien voor Europese eenwording verwoord, maar na de Tweede Wereldoorlog heeft hij met de instituering van die eenwording een, kan men zeggen, officiële status gekregen. Hij is gaan behoren tot het repertoire van Europese bestuurders, hij is te vinden in talloze publikaties van Europese organisaties, in conferentieverklaringen en preambules bij internationale verdragen.1 Verschillende gewichtige private organisaties dragen dezelfde gedachte uit. Telkens weer wordt, meer of minder nadrukkelijk, verwezen naar een Europa dat meer is dan een geografisch gebied, meer dan een verzameling staten die dicht bij elkaar liggen en alleen op grond daarvan veel met elkaar te maken hebben. De Europese eenwording vindt haar uiteindelijke legitimatie, zo wordt herhaaldelijk gesuggereerd, in de eenheid van de Europese cultuur en het besef van die eenheid.

Deze ideeënvorming - of, onvriendelijker gezegd, deze propaganda - doet sterk denken aan de ontwikkeling en verbreiding van een nationaal besef in de verschillende staten van Europa sinds (vooral) de negentiende eeuw. De overeenkomst is zodanig dat men zou kunnen spreken van een streven naar natievorming op Europees niveau. Zoals eertijds elitegroepen in bestaande of nog te vormen Europese staten inhoud gaven aan een nationale identiteit en deze bij brede lagen van de bevolking ingang probeerden te doen vinden, zo doen thans Euro-ideologen (in de ruimste zin van het woord) pogingen om inhoud te geven aan een Europese identiteit en deze te verbreiden. Hoe ver strekt deze analogie tussen natievorming toen en Europavorming thans?

Van de talrijke naoorlogse geschriften die ‘Europa’ in hun titel voeren, kan men een groot deel Euro-nationalistisch noemen: ze dragen, meer of minder nadrukkelijk, de Europese eenheidsgedachte uit, roepen, meer of minder expliciet, op tot Europese samenwerking en geven hier een rechtvaardiging voor. In deze geschriften, die variëren van officiële publikaties van de Europese Gemeenschap of de Raad van Europa tot beschouwingen van gedreven eenlingen, wordt, om het in modieus jargon te zeggen, de Europese identiteit geconstrueerd. Bij alle verscheidenheid in thematiek, redeneertrant en ideologische lading geven ze met elkaar - zo leert althans een beperkte selectie2 - een bepaald beeld van wat ‘Europa’ in essentie is.

De eenheid, het bijzondere karakter van Europa, is volgens Euro-nationalistische geschriften gelegen in een heel eigen cultuur of beschaving, die in een ver verleden is geworteld en bijgevolg een zeer lange geschiedenis kent. Zo schreef Denis de Rougemont een boek getiteld Vingt-huit siècles d'Europe (1961), waarin hij betoogde dat Europa een oorspronkelijke eenheid is, die pas later door nationale verschillen verdeeld is geraakt. De Franse historicus J.-B. Duroselle3 gaat in een commentaar op dit boek nog verder en situeert het begin van de Europese beschaving niet achtentwintig, maar zesenvijftig eeuwen terug.

Meestal zoekt men de wortels van Europa in een minder ver verleden. Volgens een conventioneel beeld ligt het begin (de ‘bakermat’) van de Europese beschaving in de Griekse Oudheid, die de waarden van individuele menselijke waardigheid en kritisch, onafhankelijk denken heeft voortgebracht. Daarop volgt de Romeinse beschaving, waarin het juridische denken tot grote hoogten wordt ontwikkeld, en in de boezem waarvan een derde traditie tot ontplooiing komt: die van het Christendom, waarin gemeenschapszin bijzondere nadruk krijgt. Aan deze drie tradities voegen sommige auteurs een vierde toe: die van Renaissance, rationalisme en Verlichting, waarin seculiere idealen van rationaliteit en humaniteit worden ontwikkeld. Europa als culturele eenheid is in deze visie het resultaat van oude, continue, elkaar opvolgende en zich met elkaar vermengende culturele tradities, die met elkaar een uniek

amalgaam hebben opgeleverd, en die onder meer hun neerslag hebben gevonden in de georganiseerde wetenschap, bescherming van mensenrechten en democratische politieke instituties.

Bij alle nadruk op eenheid wordt de verscheidenheid binnen Europa in Euro-nationalistische geschriften niet ontkend. ‘Eenheid in verscheidenheid’ is de frase waarin dit telkens weer wordt uitgedrukt. Gewezen wordt bijvoorbeeld op de aloude verschillen tussen ‘Latijnse’ en ‘Germaanse’ volken, op de historische splitsingen tussen Grieks-orthodoxe, rooms-katholieke en protestantse kerken, op het ontstaan van nationale tegenstellingen. Meer in het algemeen wordt een enorme, bonte verscheidenheid in talen, nationale tradities, regionale en lokale gebruiken, landschap en klimaat op een relatief klein grondgebied als typerend voor Europa beschouwd. Deze wordt deels betreurd als bron van tegenstellingen en conflicten, maar anderzijds wordt benadrukt dat Europa hierin ook zijn kracht en originaliteit vindt, - juist de verscheidenheid is een voortdurende bron van creativiteit en vernieuwing. Europese eenwording mag dan ook niet betekenen, zo beklemtonen Euro-nationalisten, dat deze verscheidenheid verdwijnt; zij vindt haar complement in een gedeeld respect voor verscheidenheid, een gemeenschappelijke verdraagzaamheid, die eveneens op een lange traditie teruggaat.

Europa is volgens Euro-nationalistische geschriften ook bijzonder door zijn grote historische betekenis voor de mensheid als geheel. Als Europese vernieuwingen van universele waarde worden bijvoorbeeld genoemd de moderne wetenschap, de technologische doorbraken vanaf de industriële revolutie en de humanistische ethiek die respect voor de onvervangbare waarde en de vrijheid van ieder individu inhoudt. Europa, zo wordt gesuggereerd (al wordt het zelden meer met zoveel woorden gesteld), is niet zomaar een beschaving te midden van andere, het is niet ook alleen maar een machtige beschaving, maar het is in veel opzichten een superieure beschaving, die buiten-Europese volken tot voorbeeld strekt.

Euro-nationalistische geschriften besteden in wisselende mate aandacht aan het proces van Europese integratie zelf. Er worden bijvoorbeeld grote voorgangers genoemd die al lang geleden pleitten voor een Europese federatie (Saint-Simon, Mazzini, Victor Hugo) of daar zelfs een organisatie voor opzetten (graaf Van Coudenhove Kalergi met zijn in 1923 opgerichte Paneuropese Beweging). Verwezen wordt vaak naar beroemde redes die opriepen tot Europese samenwerking, zoals die van Aristide Briand voor de Volkenbond in 1929 en die van Churchill in 1946, en naar het constructieve werk van illustere founding fathers als Robert Schuman en Jean Monnet. Deze ‘bouwers van Europa’ worden voorgesteld als idealistische gedrevenen. Als grondmotief voor het Europese integratiestreven (zowel op eg-niveau als in andere verbanden) geldt het garanderen van vrede, al worden daarnaast ook wel andere, meer utilitaire motieven genoemd. De indruk die alles bij elkaar wordt gegeven is er een van zeer moeizame, maar gestage vooruitgang, waarbij sterke, uit conservatisme en enghartig nationalisme voortkomende weerstanden langzamerhand worden overwonnen.

Geabstraheerd van specifieke namen en feiten, lijkt de gepropageerde Europese identiteit in alle bovengenoemde opzichten op de voorstelling van de Franse, Duitse, Nederlandse etcetera natie die in nationalistische geschriften uit de desbetreffende landen gegeven wordt. Een collectieve identiteit die haar wortels in een ver verleden vindt en die gebaseerd is op langdurige, continue culturele tradities; unieke kenmerken en bijzondere prestaties die de bewondering van andere volken afdwingen; grote historische figuren en belangrijke gebeurtenissen die tot de politieke eenwording en onafhankelijkheid hebben geleid en de verdere politieke ontwikkelingen beslissend beïnvloed hebben, -

dit alles is ook te vinden in nationale geschiedenissen en nationalistische traktaten uit en over afzonderlijke Europese staten. Ook ‘eenheid in verscheidenheid’ wordt vaak als speciaal kenmerk aan afzonderlijke landen toegeschreven.

Kenmerkend voor beide soorten ideologievorming is ook de paradoxale wijze waarop naar bevestiging en versterking van de eigen collectieve identiteit wordt gestreefd. De oproep tot versterking van de gemeenschappelijke identiteit wordt gerechtvaardigd door de constatering dat die identiteit er in wezen al is. Met andere woorden, aan de ene kant wordt gesteld dat een fundamentele eenheid aanwezig is, en diepe historische wortels heeft; aan de andere kant wordt ervan uitgegaan dat die eenheid nog onvoldoende ‘gerealiseerd’ is. Er wordt dus een discrepantie verondersteld tussen wezen en verschijning, tussen essentiële eenheid en de empirische realiteit, en deze impliceert een aansporing om tot verdere eenheid te komen en legitimeert het streven daarnaar. Constatering en aanbeveling zijnsuitspraken en formulering van wenselijkheden lopen hier in elkaar over.

Ideologie staat niet los van de werkelijkheid, en van Euro-ideologische geschriften kan zeker niet gezegd worden dat zij uitsluitend of voornamelijk onwaarheden bevatten. Het is weliswaar niet al te moeilijk om in deze literatuur lachwekkende passages aan te wijzen (bijvoorbeeld: ‘Het is geen toeval en evenmin een louter religieuze verwijzing, dat het kruis het symbool van de Europese beschaving is; het duidt op de eeuwige keuze tussen de uitersten, een strijd tussen het anarchistisch individualisme en het verstikkende collectivisme, een kruising tussen zekerheid en gevaar’4, maar dergelijke passages zijn niet typerend voor Euro-nationalistische literatuur in het algemeen. Wat deze literatuur echter wel typeert is een selectieve visie op de geschiedenis, een eenzijdige nadruk op harmonie, eenheid, continuïteit, vooruitgang en cultuur - de ‘sunday clothes of history’. Culturele tradities worden hier in sterke mate vereenzelvigd met hoogstaande intellectuele en artistieke prestaties, en als autonoom en continu voorgesteld, los van economische en politieke condities en zich min of meer automatisch van generatie op generatie voortzettend. Dat intellectuele en artistieke prestaties samenhangen met arbeids- en machtsverhoudingen, past niet in dit rooskleurige beeld. Oorlogen, onderdrukking en genocide, die de Europese geschiedenis getekend hebben, passen er evenmin in, en in de geschriften van dit genre worden ze óf veronachtzaamd óf voorgesteld als afwijkingen, ontsporingen die in wezen niet Europees zijn (maar bijvoorbeeld ‘Aziatisch’, zoals in Ernst Noltes uitspraak over het ‘Aziatische’ karakter van de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog5). De gewelddadige en repressieve kanten van de Europese expansie naar andere werelddelen krijgen in deze literatuur evenmin veel aandacht.

In hun selectiviteit, eenzijdigheid en normativiteit lijken Euro-nationalistische geschriften uiteraard op nationalistische lectuur in engere zin. In de aard van de selectie zijn er echter opvallende verschillen tussen beide genres: terwijl, zoals gezegd, in het Euro-nationalisme een sterke nadruk wordt gelegd op cultuur en meer in het bijzonder Hoge Cultuur, is er in de conventionele nationalistische geschiedschrijving veel meer aandacht voor veldslagen, oorlogshelden en de daarbij horende deugden. Dat de nationale onafhankelijkheid door geweld bevochten, gehandhaafd en versterkt is, wordt hier allerminst verhuld, integendeel. Dit verschil in aandacht heeft direct te maken met verschillen in feitelijke ontwikkeling en nagestreefde doelen. Terwijl nationale staten nooit zonder geweld tot stand gekomen zijn, is het de bedoeling dat de Europese eenwording vreedzaam verloopt, dat tegenstellingen worden overwonnen en oorlogsgevaar wordt uitgebannen. Bij dit streven past niet een visie op de geschiedenis die conflicten tussen staten centraal stelt. Gezocht wordt juist naar

wat de nationale tegenstellingen overbrugt en overkoepelt, en dat wordt gevonden in de cultuur of beschaving.

Meer in het algemeen is een verschil tussen nationalisme in engere zin en Euro-nationalisme dat het laatste relatief zeer vredelievend is, onagressief. Het kent geen nadrukkelijk geëtaleerd vijandbeeld; niet alleen worden interne (binnen-Europese) tegenstellingen bedekt, ook worden geen externe tegenstanders aangewezen en aangevallen. Zelfs het aangeven van contrasten met andere culturen blijft beperkt, al wordt wel eens verwezen naar - bijvoorbeeld - het Aziatische collectivisme. Dit hangt, opnieuw, samen met de aard van het integratiestreven. Europese eenheid en onafhankelijkheid hoeft niet tegenover externe vijanden bevochten te worden; de staten die aan de eenwording gestalte moeten geven, zijn althans formeel onafhankelijk, en hun gezamenlijke streven vindt plaats onder goedkeuring van hun machtige bondgenoot, de Verenigde Staten, die militaire bescherming biedt, maar niet rechtstreeks interfereert in binnenlandse aangelegenheden. Daar staat (of stond, tot voor kort) de militaire dreiging vanuit het Oosten tegenover; voorzover Euro-nationalistische geschriften daar op ingaan, wijzen zij niet de Oosteuropese volken als de vijand aan (deze behoren immers zelf, althans gedeeltelijk, tot de Europese cultuur), maar veeleer hun regimes. Een ideologie die de eenheid van Europa bepleit kan zich moeilijk scherp afzetten tegen een deel van Europa.

Meer in het algemeen houdt het vreedzame, onagressieve karakter van het Euro-nationalisme verband met de veranderde positie van de Europese en speciaal de Westeuropese staten na de Tweede Wereldoorlog. In de eeuwen van Europese dominantie was Europa voor de elites van deze staten het vanzelfsprekende centrum van de wereld; Europa was min of meer identiek met ‘civilisatie’ of ‘beschaving’. Andere volken zouden pas na een lange ontwikkeling het peil van de Europese beschaving bereiken (zoals negentiende-eeuwse evolutionisten stelden), of gezien hun aangeboren aanleg dat peil nooit bereiken (zoals in rassentheorieën werd betoogd). Met de uitbreiding van historische en sociaal-wetenschappelijke kennis won aan het einde van de negentiende eeuw een meer relativistische visie aan invloed, zoals bijvoorbeeld uit het oeuvre van Max Weber blijkt: Europa of het Westen heeft een heel eigen cultuur, die niet per se beter of hoger, wel volkomen anders is dan elders ontwikkelde culturen. Het was echter door en na de Eerste Wereldoorlog dat een meer pessimistische visie op Europa onder Europese intellectuelen gangbaar werd; Europa was nog wel het centrum van Hoge Cultuur, maar het was tegelijk een verscheurd, door tegenstellingen en twijfels getekend continent. Waar sommigen nieuwe hoop putten uit de opkomst van fascisme of communisme, zagen anderen daarin symptomen van de gevreesde Untergang des Abendlandes. De Tweede Wereldoorlog bezegelde het proces dat met de Eerste Wereldoorlog begonnen was: een machtsverlies van de Westeuropese staten, inclusief het overwinnende Groot-Brittannië, gepaard aan een machtsversterking van de Verenigde Staten en de Sovjetunie en een ontbinding van de vanuit West-Europa geleide koloniale imperia. Het was in deze situatie dat staatslieden en intellectuelen opriepen tot een Verenigd Europa, - teneinde het Europese machtsverlies te keren, teneinde Europa een ‘volwaardige plaats’ te geven te midden van de nieuwe grootmachten. Zoals Europa zichzelf verzwakt had door de onderlinge tegenstellingen tot desastreuze hoogten op te voeren, zo zou het zichzelf weer kunnen versterken door tot eenheid te komen.6

Aan het naoorlogse integratiestreven lagen dus machtspolitieke overwegingen van defensieve aard ten grondslag. Het idee van Europese eenheid kreeg pas politiek gewicht toen Europa mondiaal niet meer domineerde. Europa kreeg pas een plaats naast andere delen van de wereld toebedeeld toen het niet meer identiek was aan het centrum van de

wereld. Euro-nationalistische geschriften nemen deze definitie over: terwijl ze hoog opgeven van de historische grootheid van Europa, kennen ze het voor heden en toekomst een betrekkelijk bescheiden, althans niet-dominante positie in de wereld toe. Continuïteit tussen verleden en heden wordt gesuggereerd door de nadruk op cultuur: Europa ontleent zijn status niet aan overheersing, zo luidt de boodschap, maar aan bijzondere culturele tradities en innovaties. Europese superioriteit wordt daarbij meer gesuggereerd dan nadrukkelijk geponeerd; de indruk van bekrompen etnocentrisme en racisme probeert men in het algemeen te vermijden. Intussen worden de machtspolitieke en zakelijk-economische motieven bij het streven naar eenwording in hoge mate veronachtzaamd, en zeker niet tot voorwerp van analyse gemaakt. In de verheven sferen waarin over de Europese gedachte en de Europese identiteit wordt geschreven past het niet al te nadrukkelijk op deze motieven te wijzen. Natievorming wordt niet systematisch in verband gebracht met machtsvorming.

Europa wordt in het algemeen gesitueerd tussen de grootmachten in Oost en West; ook daarin vindt het, als Schicksalsgemeinschaft, zijn eenheid. Daarbij doet zich echter een voor Euro-ideologen centraal probleem voor: de onduidelijkheid van de grenzen van Europa. Kern van Europa als culturele eenheid is voor hen in het algemeen West-Europa: daar vooral werden belangrijke Europese waarden van individuele vrijheid en democratie ontwikkeld en in de praktijk gebracht. Maar Midden- en Oost-Europa worden niet geheel buitengesloten, zij het dat met name Rusland er vaak wel uitdrukkelijk buiten valt. Aan de andere kant gelden de essentiële kenmerken van de Europese kern, West-Europa, bij uitstek ook voor de Verenigde Staten, wat is uitgedrukt in de termen ‘Westers’ en ‘Westen’. Soms worden ‘Westers’ en ‘Europees’ door elkaar gebruikt en wordt de Verenigde Staten (evenals Canada, Australië, Nieuw Zeeland) dus tot ‘Europa’ gerekend. Maar het streven naar Europese integratie heeft niet op de Verenigde Staten, of enig ander gebied buiten geografisch Europa, betrekking. Het probleem is dus dat het integratiestreven binnen geografisch Europa gelegitimeerd wordt door te verwijzen naar een culturele gemeenschappelijkheid die in essentiële opzichten ook gebieden buiten Europa omvat, terwijl diezelfde gemeenschappelijkheid misschien niet, of minder, geldt voor bepaalde gebieden binnen geografisch Europa.

In dit verband is er nog een bron van verwarring: juist in de periode dat Europa relatief aan macht verloren heeft, zet de Europeanisering of liever verwestersing zich verder door dan ooit. Steeds moeilijker wordt het van verschillende cultuurkringen of beschavingen te spreken waarvan de Europese of Westerse er één is. De omgrenzing van Europa als culturele eenheid wordt daarmee nog lastiger dan zij toch al was.

Deze problemen - met name de onduidelijkheid van grenzen en het ontbreken van contrasten en vijanden - geven Euro-nationalistische beschouwingen veelal een onmiskenbare wolligheid en pointeloosheid. Niettemin gaat er ongetwijfeld invloed van uit. In de aan het begin van dit stuk genoemde antwoorden van jonge Europese academici op de vraag wat de ‘Europese identiteit’ inhoudt zijn in lapidaire vorm de kernpunten van het in boeken en beschouwingen uitgewerkte Euro-nationalisme terug te vinden. In hoeverre zijn vergelijkbare noties van een Europese identiteit aanwezig bij grotere groepen van de Europese bevolking?

Europees en nationaal besef in de Europese Gemeenschap

Op de mate waarin onder de bevolking van de landen van de Europese Gemeenschap een besef van een Europese identiteit ingang heeft gevonden, wordt enig licht geworpen door de resultaten van de enquêtes die de eg onder de naam ‘Eurobarometer’ jaarlijks laat verrichten. Het streven naar Europese integratie

mag zich, zo geven deze resultaten aan, in een aanzienlijke en door de tijd heen vrij stabiele steun van de bevolking van de eg-landen verheugen. Volgens de laatste peiling, die van 19897, spreekt liefst 80 procent van de respondenten uit de twaalf lidstaten zich uit voor Europese eenwording (30 procent ‘zeer voor’, 50 procent ‘enigszins voor’), terwijl 11 procent zich ertegen verklaart. Dat is iets meer dan vier jaar eerder, toen 74 procent zich voor eenwording uitsprak (29 procent zeer voor, 45 procent enigszins voor) en 12 procent ertegen. In alle landen afzonderlijk overtreft het aantal voorstanders het aantal tegenstanders, zij het dat de mate waarin dit het geval is aanzienlijk varieert per staat. Het grootst zijn de geuite weerstanden in Denemarken, waar in de laatste peiling 35 procent van de respondenten zich tegen Europese eenwording verklaarde (tegen 56 procent ervoor), gevolgd door het Verenigd Koninkrijk, met 18 procent tegenstanders (en 70 procent voorstanders). Het percentage verklaarde tegenstanders is daarentegen minimaal in België (4 procent), Italië (3 procent), Spanje (2 procent) en Portugal (2 procent).

Andere gegevens bevestigen - in iets mindere mate - de ruime goodwill waar de eg-politiek bij de bevolking van de aangesloten landen op kan bogen. Zo meent 65 procent volgens de laatste peiling dat het lidmaatschap van de Europese Gemeenschap voor het eigen land ‘een goede zaak’ is (8 procent vindt het ‘een slechte zaak’ en 21 procent ‘goed noch slecht’). Een kleinere meerderheid van 55 procent meent dat het eigen land van het lidmaatschap geprofiteerd heeft, terwijl 28 procent gelooft dat dat niet het geval is.

Ondanks deze positieve houding van een meerderheid van de eg-bevolking tegenover voortgaande integratie blijkt van een emotionele identificatie met ‘Europa’ weinig. Een opvallend groot percentage van de respondenten in de peiling van 1989, 38 procent, zegt onverschillig te staan tegenover een eventueel uittreden van het eigen land uit de Europese Gemeenschap (slechts een iets groter percentage, 43 procent, zegt dat zeer spijtig te zullen vinden). Op de vraag of men zich wel eens ‘burger van Europa’ voelt, antwoordt bijna de helft (48 procent) ‘nooit’, terwijl slechts 14 procent zegt dat ‘vaak’ te voelen en 33 procent ‘soms’. Niet meer dan 8 procent geeft aan waarde te hechten aan symbolen als een Europese vlag en een Europees volkslied.

De geringe emotionele identificatie met Europa blijkt des te sterker wanneer vergelijkingen worden getrokken met nationale gevoelens in de traditionele zin. Volgens een enquête uit 19848 geeft een grote meerderheid van Westeuropeanen grif te kennen ‘trots’ te zijn op het eigen land. De verdeling van antwoorden in vijf eg-landen - Frankrijk, Verenigd Koninkrijk, Italië, Duitse Bondsrepubliek en Nederland - is als volgt:

Het ligt voor de hand te veronderstellen dat een relatief sterke nationale trots samenhangt met een relatief geringe steun voor Europese integratie, maar een vast verband tussen beide is er volgens de enquêtegegevens op het geaggregeerde niveau toch niet. Weliswaar gaat voor Groot-Brittannië een sterke nationale trots samen met grote weerstanden tegen Europese eenwording, maar omgekeerd is het niet zo dat het land waarin de geuite nationale trots het geringst is, West-Duitsland, het hoogst scoort op steun aan de Europese zaak; sinds de jaren tachtig wordt het in dit opzicht door Italië en Frankrijk voorbijgestreefd.

Als gekozen moet worden tussen het eigen land en Europa (specifieker de Europese Gemeenschap), kiest een meerderheid in bijna alle gevallen voor het eerste. Zo verklaarde in 1984 een ruime meerderheid van de ondervraagden in de verschillende eg-landen zich tegen één Europees Olympisch team in de plaats van nationale teams en tegen eg-ambassadeurs ter vervanging van de ambassadeurs van de lidstaten afzonderlijk. In een vergelijkbare enquête uit 1978 vond twee derde van de ondervraagden dat nationale onafhankelijkheid hoe dan ook gehandhaafd diende te blijven.9 Een voortgaande oriëntatie op de nationale staat blijkt ook uit de antwoorden op de in 1989 gestelde vraag, of het Europees Parlement langs nationale dan wel langs partijlijnen zou moeten zijn georganiseerd: een meerderheid van 59 procent geeft de voorkeur aan het eerste, met de praktijk strijdige alternatief. Ook in elk der lidstaten afzonderlijk is een meerderheid voor een indeling van het parlement in nationale blokken.

Uit deze gegevens is op te maken dat de overheersende houding tegenover Europese integratie gekarakteriseerd kan worden als welwillend positief of accepterend, maar niet als onvoorwaardelijk positief, laat staan als geestdriftig. Er is, om nog een andere term te gebruiken, sprake van een tamelijk wijdverbreide permissive consensus10, een vooral utilitaire aanvaarding van het integratieproces die niet of nauwelijks gepaard gaat met een Europees bewustzijn, met wij-Europeanen-gevoelens die vergelijkbaar zijn met gevoelens van nationale trots. Van Europese eenwording verwacht men in meerderheid voordelen als vrij kunnen reizen, zich vrij kunnen vestigen, kunnen studeren waar men wil, de keuze hebben uit een ruim assortiment van consumptiegoederen waarover geen invoerrechten hoeven worden betaald - maar aan de in het kader van het programma van ‘het Europa van de burgers’ voorgestelde Euro-nationalistische symboliek (vlag, volkslied, enzovoort) heeft men in het algemeen geen boodschap. De Europese Gemeenschap associeert men - niet ten onrechte - vooral met zakelijk-economische belangen. Het integratieproces in het kader van de Gemeenschap wordt als nuttig en misschien noodzakelijk (in de lijn liggend van historische ontwikkelingen) aanvaard, zolang en voorzover de nationale onafhankelijkheid niet wezenlijk wordt aangetast. Waar echter die wezenlijke aantasting van de nationale onafhankelijkheid in de ogen van de burgers van de verschillende nationale staten zou beginnen, blijft voorshands onduidelijk. Het laat zich voorspellen dat met de uitbreiding van supranationale bevoegdheden op eg-niveau de spanningen in dit opzicht zullen toenemen.

Andere gegevens bevestigen een blijvend sterke oriëntatie op de eigen nationale staat bij de overgrote meerderheid van de bewoners van de eg-landen. Al wordt wel eens geklaagd over teleurstellende opkomstpercentages bij verkiezingen voor het nationale parlement, deze liggen toch altijd veel hoger dan die voor het Europese parlement, ondanks de intensieve campagnes die voor het meedoen aan die verkiezingen worden gevoerd. Een aanwijzing voor het denken in termen van nationale verschillen is gelegen in de bekendheid en populariteit van bepaalde nationale stereotypen. De arrogante Fransman, de ordelijke Duitser, de gereserveerde Engelsman, de theatrale Italiaan, de zuinige Hollander, - dergelijke voorstellingen zijn in heel West-Europa populair, zoals niet alleen uit talrijke geschriften blijkt (variërend van cultuur-historische essays tot reisgidsen), maar ook uit de resultaten van onderzoek naar beeldvorming van naties.11 Een vergelijkbare beeldvorming over ‘de Europeanen’ ontbreekt, zeker onder Europeanen zelf.

Onderzoeken onder specifieke geledingen van de Westeuropese bevolking wijzen evenmin op een groot enthousiasme voor de Europese zaak. Een enquête onder universiteitsstudenten van de vier grootste landen van de Europese Gemeenschap - Frankrijk,

Italië, Groot-Brittannië en Duitse Bondsrepubliek - wees uit dat hun meningen over Europa niet ver afweken van die van de bevolking als geheel; ook bij hen was eerder sprake van passieve acceptatie van het integratiestreven dan van actieve en affectieve steun, en ook onder hen waren de grootste weerstanden bij de Britten te vinden.12

Politieke elites van de lidstaten van de eg vervullen in dit opzicht niet of nauwelijks een stimulerende roj. Zij zijn eveneens in grote meerderheid vooral georiënteerd op de eigen nationale staat en nationale belangen, en geneigd de Europese Gemeenschap in dat licht te bezien - als een samenwerkingsverband dat deze nationale belangen moet dienen. Volgens een onderzoek uit 1976 waarin met parlementariërs en hogere ambtenaren uit verschillende eg-landen vraaggesprekken werden gevoerd, waren dezen in het algemeen zelfs minder geporteerd voor Europese eenwording dan de bevolking als geheel uit hetzelfde land.13

Zoals zo vaak, is ook hier sprake van een actieve minderheid die collectieve doelen proclameert en tracht te verwezenlijken en daarin een betrekkelijk passieve en onverschillige meerderheid probeert mee te krijgen. Die minderheid bestaat in toenemende mate uit professionals, mensen die in de eg-bureaucratie of een van de andere Europese instellingen werken en wier beroepstaak het is de Europese integratie op enige wijze te bevorderen. Zij hebben er een beroepsmatig belang bij, kan men zeggen, de Europese gedachte hoog te houden en uit te dragen. Er is nog een ruimere categorie bij wie een relatief sterk ontwikkeld Europees bewustzijn te verwachten is, gegeven zowel hun professionele belangen als hun internationale (Europese) contacten en ervaringen: zij die tijdelijk aan Europese instellingen verbonden zijn, profiteren van de gelden van deze instellingen, deelnemen aan congressen over Europa en/of doceren in een vak als ‘Europese studies’. De ondervraagden van het Europees Universitair Instituut in Florence behoorden tot deze categorie, en zoals we gezien hebben, toonden zij in meerderheid inderdaad een opmerkelijk hoog ontwikkeld Europees bewustzijn. Met de verdere uitbreiding van de eg-bureaucratie, de groei van andere Europese organisaties en de expansie van universitaire studies die zich speciaal op ‘Europa’ richten, zal deze categorie groter worden.

Kansen voor natievorming op Europees niveau

Over de kansen voor natievorming op Europees niveau hoeft niet louter in het wilde weg gespeculeerd te worden. Aan processen van natievorming die zich in Europa en elders in de afgelopen eeuwen hebben voorgedaan is immers het nodige historische en sociaalwetenschappelijke onderzoek gewijd, en op grond daarvan kunnen we een aantal condities noemen die voor natievorming in het algemeen noodzakelijk of bevorderlijk zijn.

1 Natievorming op grote schaal vindt plaats onder de voorwaarde dat lokale en regionale gemeenschappen worden opengebroken en nauwe onderlinge betrekkingen aangaan - door intensivering van transport, handel (marktbetrekkingen), reizigersverkeer en communicatie, door uitbreiding van centrale staatsregulering. Met deze ontwikkelingen worden de levensomstandigheden van bewoners van verschillende gebieden meer aan elkaar gelijk. Hoe groter de economische en politieke interdependenties tussen bewoners van verschillende regio's, hoe intensiever hun onderlinge contacten, hoe groter de geografische mobiliteit, hoe uniformer de regelingen waaraan zij zijn onderworpen, hoe gelijker hun levenscondities, des te groter de kansen dat dezelfde mensen ook in culturele opzichten op elkaar gaan lijken en zich met elkaar gaan identificeren, kortom des te groter de waarschijnlijkheid van de verbreiding van een nationale cultuur en een nationaal besef.14

Egalisering van levenscondities als voorwaarde voor natievorming heeft niet alleen

betrekking op bewoners van verschillende streken, maar ook op verschillende maatschappelijke strata: democratisering in ruime zin draagt bij tot de onderlinge identificatie van mensen in verschillende maatschappelijke posities en daarmee tot de verbreiding van natiebesef. Onderdeel van deze ontwikkeling is politieke democratisering, de uitbreiding van politieke rechten en de betrokkenheid van grotere aantallen mensen bij de politieke besluitvorming op centraal niveau: daarmee verbreidt zich de onderlinge identificatie van mensen als leden van één politieke gemeenschap.

2 Een nationaal besef veronderstelt het besef van grenzen: het feitelijk onderkennen of als gewenste toestand projecteren van territoriale grenzen die samenvallen met politieke en culturele grenzen. Natiebesef houdt, kortom, de notie van een land, een staat en een sociaal-culturele gemeenschap in, en van een natuurlijke en onverbrekelijke samenhang tussen deze drie. Het betekent een differentiatie tussen ‘wij’ en ‘zij’, impliceert zowel gevoelens van verbondenheid met degenen die binnen de geprojecteerde grenzen vallen als gevoelens van afstand of zelfs vijandschap tegenover degenen die erbuiten vallen.

Natievorming is dus waarschijnlijker naarmate de territoriale, politieke en etnisch-culturele grenzen duidelijker zijn en meer met elkaar samenvallen. In procestermen geformuleerd, zijn de kansen op natievorming groter naarmate de processen die intensivering van communicatie en egalisering van levensomstandigheden en cultuur bevorderen in sterkere mate bepaalde breuklijnen vertonen15, met andere woorden de uniformering binnen gegeven territoriale grenzen in sterkere mate differentiatie met gebieden daarbuiten inhoudt.

3 Nationale culturen ontstaan niet uit het niets; zij veronderstellen een continuïteit met daaraan voorafgaande culturen. De kansen op natievorming zijn groter naarmate er binnen een gegeven gebied in sterkere mate sprake is van een initiële ‘kerncultuur’ die door een dominante maatschappelijke groep gedragen wordt en waarvan elementen vervolgens doelbewust over bredere groeperingen worden verbreid.16

Op Europees niveau wordt aan sommige van deze voorwaarden wel, aan andere niet voldaan:

1 Uitbreiding van transport en handel, intensivering van communicatie over grote afstanden, toenemende mobiliteit: al deze processen vinden binnen Europa en met name binnen de Europese Gemeenschap plaats en brengen een zekere egalisering van levenscondities en levensstijlen tussen verschillende landen en regio's met zich mee. Daarmee wordt het voor mensen uit verschillende (West-)Europese landen eenvoudiger om zich met elkaar verbonden te voelen en lastiger om elkaar als heel verschillend te zien.

De egalisering tussen landen en gebieden is eerder een gevolg van niet door overheden gestuurde technologische en economische ontwikkelingen dan van doelbewuste politiek en, voorzover wel door politieke maatregelen bepaald, eerder een gevolg van de afschaffing van belemmerende regelingen (grenscontroles, invoerrechten) dan van regulering op Europees, supranationaal niveau. Binnen de Europese Gemeenschap breidt de Brusselse bureaucratie zijn werking uit, maar de direct merkbare invloed ervan op het dagelijks leven van de meeste mensen in de Gemeenschap (afgezien van een speciale categorie als de boeren) is nog gering, veel geringer dan die van de nationale overheden. Naar de mate waarin die invloed groter wordt, zal echter de oriëntatie op ‘Europa’, in positieve of negatieve zin, toenemen.

Ook tussen sociale strata zijn op langere termijn, tenminste sinds de tweede helft van de negentiende eeuw, de verschillen in levenscondities en levensstijlen verminderd, een ontwikkeling die een voorwaarde vormde

voor de verbreiding van natiebesef in elk der Europese staten. Op korte termijn echter - sinds ongeveer 1975 - nemen de verschillen in bezit, inkomen en arbeidskansen eerder toe dan af, een trend die vooral zichtbaar is geworden in het ontstaan van een deels etnisch gedifferentieerde ‘onderklasse’. Zo een Europees bewustzijn zich in de toekomst zal verbreiden, dan toch niet onder deze categorie.

Van politieke democratisering op Europees niveau is weinig sprake, gegeven de nog altijd beperke bevoegdheden van het orgaan dat die democratisering bij uitstek moet belichamen, het Europees Parlement. Zolang die bevoegdheden voornamelijk van symbolische aard blijven - en dat zullen ze blijven, zolang de belangrijke beslissingen op eg-niveau in onderhandelingen tussen ministers van de nationale regeringen tot stand komen - kan niet verwacht worden dat de verkiezingen voor dit parlement sterk zullen bijdragen aan ‘collectieve bewustwording’ met betrekking tot de Europese eenheid.

2 Zoals eerder aangegeven, is het ontbreken van duidelijke grenzen - territoriaal, politiek, etnisch-cultureel - een belangrijk obstakel in de vorming van een Europees natiebesef. Anders dan het beeld van Nederland, Frankrijk of Italië kan het beeld van ‘Europa’ niet ondersteund worden door een landkaart met scherpe contouren. De Europese Gemeenschap vormt niet een aaneengesloten territorium, maar een verzameling landen die met elkaar een uiterst grillig geografisch beeld geven. Het Europese continent doorsnijdt twee bestaande staten, de Sovjetunie en Turkije, en van beide is niet duidelijk of en in hoeverre zij nu tot cultureel Europa behoren. (Turkije wordt er door niet-Turken meestal niet toe gerekend, maar is wel lid van verschillende Europese organisaties, waaronder de Raad van Europa.) Waarden die door Euro-ideologen als essentieel Europees worden beschouwd, gelden alleen voor sommige staten in geografisch Europa, en daarnaast voor sommige staten buiten dat gebied. Europese organisaties omvatten slechts - telkens weer andere - delen van geografisch Europa (de eg, de eva, de Raad van Europa, de West-Europese Unie, cern etcetera), terwijl een organisatie als de nato een deel van Europa met Noord-Amerika verbindt. De meest omvattende Europese organisatie, de semi-permanente Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (cvse), telt ook de Verenigde Staten en Canada onder haar leden. De recente veranderingen in Oost-Europa houden een toenadering tot het dominerende Westen in en betekenen daarmee een potentiële uitbreiding van in oorsprong Westeuropese organisaties: Oost-Duitsland dat via vereniging met West-Duitsland lid wordt van de eg, Polen, Hongarije, Tsjecho-slowakije, Bulgarije die inmiddels aspirant-leden van de Raad van Europa zijn geworden. De grenzen van ‘Europa’ als mogelijk object van identificatie verschuiven daarmee, worden ruimer, maar daarmee nog niet duidelijker.

De processen van uitbreiding van interdependentienetwerken, toename van handel en transport, groei van geografische mobiliteit en intensivering van communicatie over grotere afstanden zijn niet specifiek aan Europese grenzen gebonden. Voor de Europese Gemeenschap geldt die begrenzing ten dele wel: sinds haar oprichting is de handel tussen de lidstaten onderling veel sterker gegroeid dan die tussen deze staten en de buitenwereld en mede hierdoor zijn de levensomstandigheden in verschillende delen van de eg meer op elkaar gaan lijken. Met de verdere verwijdering van obstakels in het personen-, goederen- en kapitaalverkeer tussen de landen van de Gemeenschap (het ‘wegvallen van de binnengrenzen’, zoals het overdreven wordt genoemd) en de uitbreiding van eg-regelingen ter vervanging van nationale regelingen (een Europese munt bijvoorbeeld) zal deze tendens sterker worden. De betrokkenheid bij de Europese Gemeenschap zal daarmee toenemen.

Op andere niveaus en in andere opzichten geldt deze conclusie echter niet. In de eerste plaats: de Europese Gemeenschap is niet ‘Europa’ als gepercipieerde culturele eenheid en leent zich alleen al daarom slecht voor de ontwikkeling van identificatie- en solidariteitsgevoelens. De toenemende betrokkenheid bij eg-kwesties zal nog niet leiden tot ‘nationale’ gevoelens op dit niveau. In de tweede plaats geldt de begrenzing langs eg-lijnen (of andere Europese lijnen) niet voor de georganiseerde communicatie via de massamedia en het onderwijs. Aan de ene kant hebben de grenzen van de bestaande nationale staten hier een zeer reële, recentelijk nog toegenomen en voorlopig voortdurende betekenis: onderwijs is in hoge mate per staat geüniformeerd, en een groot deel van de door de massamedia geboden informatie is nationaal gebonden en bereikt slechts een nationaal publiek. De nationale staten van West-Europa vormen elk voor zich verschillende cognitieve werelden, waarin beroemdheden figureren, debatten worden gevoerd en schandalen aan het licht komen die binnen de natie algemeen bekend zijn en daarbuiten praktisch onbekend. Het is niet te verwachten (kabeltelevisie en schotelantennes ten spijt) dat dit binnen afzienbare tijd drastisch zal veranderen. Aan de andere kant is er een patroon van internationalisering in de berichtgeving, de vermaaksindustrie, de mode, de wetenschappen, de letteren en de kunsten die zich aan Europese grenzen weinig stoort en waarin Amerikaanse cultuurcentra thans een dominerende positie innemen.

3 In het Europese verleden is het nodige te vinden dat als gemeenschappelijke culturele achtergrond kan worden opgevoerd en, zoals we gezien hebben, door Euro-nationalisten ook als zodanig is opgevoerd. Daarmee dragen zij tot op zekere hoogte bij aan de vorming van een Europese identiteit. Zoals hierboven bleek, is het besef hiervan bij bepaalde segmenten van de Europese bevolking niet afwezig, terwijl er bij andere (de numerieke meerderheid) weinig van te merken valt.

Daalt men af tot lagere abstractieniveaus, dan wordt het moeilijker van een gemeenschappelijke Europese cultuur of een dominante kerncultuur te spreken. De differentiatie is het duidelijkst waarneembaar in de taalverscheidenheid: niet alleen spreken en schrijven verschillende Europeanen verschillende - grotendeels aan nationale staten gebonden - talen, ook is geen van deze talen dominant. Hier is geen sprake van een ‘bloemfiguratie’17, gekenmerkt door één centrale taal een aantal perifere talen, maar veeleer van wat men kan noemen een ‘blokfiguratie’: verschillende, ongeveer even omvangrijke en sterke taalgroepen (Engels, Frans, Spaans, Duits, Italiaans) bevinden zich hier naast diverse kleinere (Nederlands, Deens, Portugees, Grieks) en zowel de grotere als de kleinere talen zijn gestandaardiseerd in woordenboeken en grammatica's, worden bewaakt door ministeries en onderwijsinstellingen, kennen lange literaire tradities en vinden hun voortzetting in niet alleen de omgangstaal van miljoenen mensen maar ook een dagelijkse stroom van kranten, tijdschriften en boeken. Geen enkele van deze talen zal in staat zijn de andere te verdringen, zoals eertijds het Frans van de Parijse aristocratie het patois en Provençaals verdrong. Tekenend voor de situatie is de oplossing in de eg: alle talen van de lidstaten zijn officieel erkend, wat inhoudt dat eg-documenten in al deze talen gedrukt moeten worden en voor elk ervan tolken beschikbaar zijn. Terwijl in de eg-bureaucratie het Frans dominant is, wordt daarbuiten het Engels in toenemende mate erkend als de gemeenschappelijke lingua franca - niet als specifiek Europese taal, maar als wereldtaal. De paradox doet zich dus voor dat voor zover er in Europa enige taalunificatie tot stand komt, deze niet dank zij maar ondanks de sterkste Europese organisatie zal worden verwezenlijkt, en dat de taal die alle Europeanen dan zullen leren een specifiek Europees karakter ontbeert.

Iets dergelijks kan ook van andere cultuuraspecten worden gezegd. Ook voor deze is moeilijk een dominante kern te vinden van waaruit verbreiding over steeds grotere groepen in Europa zal plaatsvinden. En voorzover bepaalde cultuurelementen in toenemende mate dominant worden, missen zij een specifiek Europees karakter.

Blijvende culturele differentiatie in Europa langs nationale lijnen is ook te verwachten omdat verschillende Europese staten sterke bindingen hebben met landen buiten Europa. Engeland kent sterke culturele bindingen met de Engelssprekende voormalige koloniën, waaronder de Verenigde Staten; de term ‘Angelsaksisch’ drukt in dit verband een gemeenschappelijkheid uit die de Europese doorkruist. Spanje en Portugal hebben vergelijkbare bindingen met hun ex-koloniën in Latijns-Amerika. Deze relaties werken belemmerend op zowel de ontwikkeling naar een meer uniforme Europese cultuur als de verbreiding van een Europees eenheidsbesef.

De conclusies die uit dit summiere overzicht getrokken kunnen worden zijn gemengd. Het is heel wel denkbaar en zelfs waarschijnlijk dat gevoelens van Europese verbondenheid de komende tijd aan intensiteit zullen winnen en zich meer zullen verbreiden, mede door de toenadering tot West-Europa van Midden- en Oosteuropese staten en, aan de andere kant, de verminderende afhankelijkheid van en oriëntatie op de Verenigde Staten. Maar gegeven het ontbreken van duidelijke territoriale, politieke en etnisch-culturele grenzen en de sterke differentiatie tussen gevestigde nationale culturen waarvan niet één dominant is, is het niet te verwachten dat zich een Europees natiebesef zal ontwikkelen dat in intensiteit, vanzelfsprekendheid, continuïteit en wijdverbreidheid vergelijkbaar zal zijn met het natiebesef op het niveau van de bestaande staten. Het idee van een Europese identiteit zal tamelijk vaag blijven, en meer voorwerp van verheven beschouwingen dan bron van spontane emoties. Gezien de voortgaande processen van economische, bestuurlijk-administratieve, militaire en culturele internationalisering laat zich voorspellen dat de teruggang van nationalistische sentimenten in West-Europa die tenminste sinds de jaren zestig bespeurbaar is, zich verder zal doorzetten, vooral onder welvarende en hoog opgeleide bevolkingsgroepen. Maar dat wil niet zeggen dat hier een Euro-nationalisme voor in de plaats zal komen. In samenlevingen die gekenmerkt worden door een hoog welvaartspeil, een grote materiële zekerheid, een sterke fysieke veiligheid, een hoog gemiddeld opleidingspeil en een sterke individuele mobiliteit is de ontvankelijkheid voor nationalisme of andere collectivistische ideologieën waarschijnlijk überhaupt niet groot. Groepsidentificaties in het algemeen krijgen minder een vast en absoluut, meer een wisselend en relatief karakter. Alleen waar oorlogsgevaar acuut wordt, krijgt nationalisme nieuwe kansen - maar waarschijnlijk niet op het niveau van Europa.

Ten slotte

Is het jammer dat zich in de afzienbare toekomst waarschijnlijk geen diepe en wijdverbreide wij-Europeanen-gevoelens zullen ontwikkelen? Euro-nationalisten zullen die vraag bevestigend beantwoorden (als ze de premisse van de vraag tenminste accepteren) en vanuit het oogpunt van effectief Europees bestuur hebben ze daar gelijk in. Supranationale besluitvorming blijft uiterst moeizaam en omslachtig zolang ze supranationaal blijft, dat wil zeggen niet nationaal wordt op een hoger integratieniveau. De politiek van de Europese Gemeenschap zal vermoedelijk gekenmerkt blijven door herhaalde impasses en langdurig geonderhandel tussen ministers onderling en tussen hen en de Europese Commissie (met een ondergeschikte rol voor het parlement), zolang de belangen van de nationale staten voorop blijven staan.

Vanuit een ander perspectief hoeft dit gebrek aan Europees bewustzijn echter niet zo betreurd te worden. Europees bewustzijn, hoe ook gedefinieerd en gelegitimeerd, is een vorm van groepsparticularisme, een soort nationalisme op ruimere schaal, dat sommigen insluit en anderen buitensluit. Het ideaal van Europa is vanuit een consequent universalisme een weinig verheffend ideaal. Het impliceert zowel eenwording als verdeling, zowel solidariteit als bevoordeling van de eigen groep boven andere.

Het zou naïef zijn ieder groepsparticularisme op grond van een absolute universalistische ethiek te verwerpen. Groepsparticularisme bestaat, en komt tegemoet aan elementaire menselijke behoeften. Dat betekent echter nog niet dat groepsparticularisme hoeft te worden aangemoedigd. Zeker nationalisme, dat in deze eeuw zoveel grootschalig geweld heeft gemotiveerd en gelegitimeerd, verdient met wantrouwen bezien te worden, op welke eenheid het ook betrekking heeft.

De ontwikkeling in West-Europa is er, zoals gezegd, een van afzwakking van nationalisme in de traditionele zin. Wat er voor in de plaats lijkt te komen, is niet zozeer een nieuw (Euro-)nationalisme, maar veeleer een complex van gespreide groepsloyaliteiten gebaseerd op verschillende, elkaar doorkruisende bindingen. Natiebesef in traditionele zin en Europabesef behoren daar beide toe, en kunnen elkaar relativeren. Waar culturele, bestuurlijk-administratieve, economische en militaire bindingen door elkaar gaan lopen en de materiële zekerheid en fysieke veiligheid een hoog niveau behouden, krijgt een hevig nationalisme weinig kansen. Dat deze situatie gepaard gaat met verwarring en bestuurlijke inefficiëntie is hiervoor misschien een acceptabele prijs.